Hoe Solvej de draak wist te verslaan… Traumasensitief werken met kinderen, jongeren en hun gezin vanuit een interrelationeel en ontwikkelingsgericht kader

1. Visie en opzet

In deze opleiding staan we stil bij de impact van meervoudige, chronische traumatische gebeurtenissen en ernstige relationele kwetsuren op de ontwikkeling van kinderen en jongeren en hun context. Complex trauma laat harde sporen na in de ontwikkeling van kinderen en beïnvloedt sterk hun emotionele en relationele functioneren. Omgaan met anderen is voor hen dan ook een hele uitdaging. De zorgfiguren rondom hen worden vaak ongewild meegesleurd in spiralen van moeizame afstemming, onmacht en conflict wat soms ongewild tot nieuwe traumatisering leidt.

Meer en meer groeit het besef dat traumasensitief opvoeden, gedrag van kinderen en jongeren leren lezen met de traumabril en het zorgvuldig afstemmen van de dagelijkse aanpak noodzakelijk en helpend is om de ontwikkeling van deze kinderen weer op een ander spoor te krijgen.

In deze opleiding wordt complex trauma geplaatst binnen een ontwikkelingsgericht kader maar ook in een eco-systemisch en interrelationeel kader. Immers trauma is een relationeel gebeuren dat vaak diepe transgenerationele wortels heeft en enkel binnen warme en zorgzame relaties geheeld kan worden. Niet evident wanneer relaties zwaar op de proef gesteld worden en gekleurd worden door het traumadenken.

Een integratief systemisch ontwikkelingsperspectief geeft een constructief kader waarmee de hulpverlening zich kan richten op alle betrokken partijen en de aanwezige krachten kan bundelen. Concreet betekent dit dat er zowel aandacht gaat naar het kind / de jongere als naar de systemen daar omheen.

In het werken met complex trauma worden we als hulpverlener sterk aangesproken als persoon. We dienen zelfs in moeilijke, overweldigende en belastende situaties emotioneel beschikbaar te blijven voor alle betrokkenen en te blijven mentaliseren. Net dit persoonlijk aanbod en het sensitief afgestemd reageren vormt het kernstuk van een geslaagde traumabehandeling.

Vandaaruit is de opleiding in zijn geheel sterk ervaringsgericht opgebouwd. Stilstaan bij jezelf als persoon in de hulpverlener en het verder ontwikkelen van je reflexief vermogen is een essentieel onderdeel van de opleiding. Dit betekent dat we tijdens de opleiding bewust tijd nemen om ook in groep stil te staan bij ons eigen functioneren en aan de hand van de aangeboden thema’s ook te kijken hoe het met onszelf gaat.

Het sprookje van “Solvej en de draak” dient als een metaforisch raamwerk voor deze benadering. Samen werken aan complex trauma is de draak van het trauma niet trachten te verslaan door bravoure en macht maar door net zoals Solvej de draak tegemoet te treden in kwetsbaarheid en hem uit te nodigen ook zijn eigen schubben en huiden af te leggen tot we hem mogen ontmoeten in zijn eigen verhaal.

2. Grondplan

2.1 Opbouw van een systemisch ontwikkelingsgericht kader over hechting en trauma

Gehechtheidsrelaties groeien en ontwikkelen binnen een complex netwerk van relaties. Ouders en kinderen maken samen een ontwikkeling door en dagen elkaar daar continu in uit. Traumatische ervaringen hebben diepe wortels en vertakkingen binnen een transgenerationeel en eco-systemisch complex. Samen met betrokkenen deze vertakkingen in kaart brengen kan ontschuldigend werken maar genereert ook krachten en mogelijkheden om binnen het dagelijkse leven te werken aan nieuwe correctieve en helende verhalen, verhalen die helpen om de ontwikkeling van kinderen en jongeren weer vlot te krijgen.

2.2 Impact van chronisch relationeel trauma op de werking van het brein en de ontwikkeling van kinderen

Het kunnen aangaan van afgestemde relaties vormt een belangrijke motor voor een gezonde sociaal-emotionele ontwikkeling. Goed genoeg ouderschap vormt de basis voor een veilige hechting, een positief zelf en wereldbeeld en het vermogen om te mentaliseren.

Wanneer kinderen vanaf jonge leeftijd worden blootgesteld aan overmatige relationele stress, zoals onder meer in situaties van verwaarlozing en mishandeling, kan dit ernstige gevolgen hebben op nagenoeg alle ontwikkelingsdomeinen. Relationeel trauma kan diepe sporen nalaten in de ontwikkeling van kinderen, en kan het dagelijks functioneren op emotioneel en relationeel vlak fors verstoren.

Tijdens dit deel van de opleiding gebruiken we het concept van de ‘window of tolerance’ om een kader te geven over de impact van relationeel trauma op de werking van lichaam en brein. Vervolgens bekijken we op welke manier afgestemde affectieve relaties bijdragen aan de sociaal emotionele ontwikkeling, om daarna stil te staan bij de gevolgen van overmatige relationele stress op de verschillende ontwikkelingsdomeinen.

Vanuit dit kader besteden we verder aandacht aan de bijzondere noden van deze kinderen in het dagelijks leven. We bekijken hoe we vorm kunnen geven aan een trauma sensitieve opvoeding, waarbij we door een volgehouden reflecteren, zoeken en contact maken, nieuwe ontwikkelingssporen trachten uit te zetten.

2.3 Focus op het kind: reguleren-relatie-redeneren

Elk fijn samen spelen, zijn en leren vertrekt in een rustig brein. Je kan niet logisch redeneren met een kind dat overstuur is. Kinderen die vaak lastig gedrag vertonen (lees: overstuur zijn), worden snel als problematisch ervaren. Waar kinderen intern nog onvoldoende (hersen)mogelijkheden hebben opgebouwd, kunnen wij als omgeving extern compenseren.

Wij zullen in een eerste fase aan de hand van het model van Dösen het probleemgedrag leren plaatsen als gedrag dat hoort bij een specifieke emotionele ontwikkelingsfase. Het fundament van alle relaties en leren bestaat uit jezelf kunnen reguleren.

In een tweede fase gaan we dieper in op het ontwapenend en veilig in contact en relatie treden. Deze meervoudig gekwetste kinderen hebben sterke beschermingsmechanismen opgebouwd, het vraagt een volgehouden en vindingrijke authenticiteit om door te kunnen en mogen dringen bij deze kinderen. We laten ons hierin inspireren door inzichten van Rosenberg omtrent verbindende communicatie en klassieke gehechtheidstheorieën.

Wanneer een kind tot rust gekomen is en veiligheid in contact kan ervaren, kunnen we overgaan naar de volgende fase van het redeneren en reflecteren. We staan stil bij de opbouw en het belang van mentaliseren. We duiken dieper in de wereld van de executieve functies en hoe we deze in kleine dagdagelijkse bezigheden en spel kunnen uitnodigen en stimuleren.

Hoe kan rust en regulatie ondersteund worden? Hoe ontspanning en spanning beter herkennen en reguleren? Hoe kunnen we bijdragen aan het vergroten van de ‘window of tolerance’?

Hoe kan ik ‘aanwezig’ zijn terwijl het kind liefst alle contact vermijdt? Hoe kan ik eerlijk zijn zonder het kind nog verder van me weg te duwen? Hoe kunnen we bouwen aan een gelijkwaardig gesprek? Hoe kinderen helpen om eerst te denken en dan te doen? Hoe kunnen we samen leren problemen oplossen?

2.4 Focus op ouders en zorgfiguren

Ouders en zorgfiguren lezen het gedrag van hun kind met de scripts die ze zelf voorhanden hebben, die ze doorheen de ervaringen in hun leven hebben opgebouwd en bijgewerkt. Het goed kunnen interpreteren en mentaliseren van gehechtheidsgedrag van kinderen in niet altijd eenvoudig, zeker niet wanneer je zelf veel onveilige ervaringen gekend hebt, lijdt aan een psychiatrische aandoening of leeft in een context onder spanning.

Hoe kunnen we transgenerationele hechtingsscripts van ouders samen met hen op een veilige manier exploreren? Hoe ruimte maken voor de (moeilijke) emoties van de ouders en geblokkeerde zorgpatronen weer vrijmaken? Hoe werken aan een verbeterde emotionele beschikbaarheid en sensitieve afstemming tussen ouder en kind?

2.5 Focus op jezelf als hulpverleners en je eigen context

Het adagio luidt “als hulpverlener werk je met jezelf als instrument, verzorg het dus goed”. Maar wat betekent dit eigenlijk concreet?

Aan de hand van praktijkgerichte oefeningen en reflectieopdrachten begeleiden we je om je eigen instrument in kaart te brengen. We bekijken de bovenbeschreven ontwikkelingsbouwstenen (window of tolerance, gehechtheid en communicatiestijl) voor ons eigen functioneren en hoe deze worden uitgedaagd en/of vervormd in het werken met complex trauma. We nemen onze eigen motivatie en oorsprong van het engagement om te werken met complex trauma onder de loep en staan stil bij (zelf)zorg voor een persoonlijke balans.

2.6 Focus op de bredere hulpverleningscontext

Omgaan met complex trauma vormt een grote uitdaging voor hulpverleners. We worden stevig op de proef gesteld en het roept allerlei tegenstrijdige gevoelens op. Vaak zien we hoe teams, netwerken verdeeld en in conflict geraken, hoe standpunten steeds verder uit elkaar dreigen te vallen en soms tot een impasse kunnen leiden.

We staan stil bij de impact van splitting mechanismen en de werking van chronisch crisisfunctioneren. Hoe kunnen we gericht blijven op samenwerking en stabiliteit in het aanbod?

2.7 Praktijk en supervisie

Er wordt voldoende ruimte voorzien om stil te staan bij bovenstaande kaders. Tevens is er voldoende ruimte om de theorie te koppelen aan praktijk- en eigen ervaringen. Er wordt tevens veel belang gehecht aan het groepsdynamisch proces dat naast een veilige leer- en experimenteerruimte ook dient als ervaringsgerichte leerervaring in het opbouwen van een afgestemd en veilig klimaat dat een basisvoorwaarde vormt in het werken met complex trauma.

Aan bod komen:

1. Systemisch ontwikkelingsgericht kader over gehechtheid en trauma;
2. Impact van chronisch relationeel trauma op het brein en de ontwikkeling van kinderen;
3. Neurosequentieel model: Fasegericht werken met kinderen en hun zorgfiguren via reguleren- relatie opbouwen en redeneren;
4. Transgenerationeel ontwikkelingsgericht kader over het primair belang van werken met ouders en zorgfiguren;
5. Professionele ontwikkeling van jezelf als hulpverlener in het werken met complex trauma m.i.v. toepassen van ontwikkelingsgerichte kaders op eigen functioneren en zelfzorg;
6. Systemisch werken met een diversiteit en veelheid aan hulpverleners m.i.v. traumaspecifieke risico’s in het multidisciplinair werken;
7. Integratief reflecteren en werken met reeds gekende en nieuw verworven kennis en vaardigheden m.b.t. traumasensitief systemisch werk.

Werkvormen

Theoretische inleidingen.
De opleiding is in zijn geheel sterk praktijkgericht.
Er wordt veelvuldig gebruik gemaakt van praktijkvoorbeelden, videofragmenten, inleefoefeningen, reflectie-oefeningen en rollenspel.
Deelnemers krijgen doorheen de opleidingsdagen de kans om eigen praktijkwerk en vragen in te brengen onder de vorm van intervisie en supervisie.
Het leren gebruik maken van ondersteunende methodieken zoals:

• Het gehechtheidsgenogram: het inventariseren van het netwerk van hechtingsfiguren en het plaatsen op een tijdslijn;
• Het gebruik van metaforen, spel en verhalen;
• Hechtingondersteunende spelvormen;
• Bewust worden en herkennen van emotionele en relationele behoeften;
• Verbindend empathisch luisteren naar jezelf en de ander;
• Verbindend mentaliseren;
• Executieve functies herkennen en stimuleren.

Leerdoelen

• Begrijpen van complex trauma als een systemische factor die alle ontwikkelingsdomeinen beïnvloedt zowel op micro-, meso- als macroniveau;
• Ontwikkelen van traumasensitieve woordenschat met als doel tot veilige afstemming, regulatie, psycho-educatie en therapeutisch leren te komen met cliënten;
• Leren werken met een innerlijk vasthouden van het gehechtheidsgenogram: het inventariseren van het netwerk van hechtingsfiguren, relaties, verhalen, kwetsuren en krachten met als doel te komen tot een betekenisvol begrijpen en op weg gaan met het leven en eigen geschiedenis;
• Traumasensitief gebruik van metaforen, spel en verhalen;
• Hechtingondersteunende spelvormen;
• Bewust worden en herkennen van emotionele en relationele behoeften;
• Verbindend empathisch luisteren naar jezelf en de ander;
• Verbindend mentaliseren;
• Executieve functies herkennen en stimuleren.

We voorzien in het jaar erna een terugkomdag (apart op in te schrijven) waarin we samen verder kunnen ingaan op vragen uit de praktijk.